فلسفه حرام بودن 4 ماه قمری چیست؟ و آیا آن دلایل را می توان در جامعه امروز، دلیل حرام بودن این ماه ها دانست؟ چرا باید امروزه 2 برابر دیه بدهیم به خاطر دلیل 1400 سال پیش که این تحریم ماه ها به خاطر جلوگیری از جنگ های عرب های جاهلی بوده؟

 در پاسخ به این سوال توجه به مطالب زیر سود مند است:

الف) فلسفه حرمت چهار ماه

در رابطه فلسفه وحکمت‏های حرام بودن چهار ماه قمری می توان نکات ذیل را عنوان نمود:

1. اراده‏ى انسان بر کردارهایش اثر مى‏گذارد؛ و خود اراده نیز از ذهنیّت‏ها تبعیت کرده و اثرپذیرى مى‏کند. وقتى این تفکر در جامعه حاکم باشد که قتل، حرام بوده و مستحقّ مجازات (دیه) است، دیگر به این زودى‏ها، حریم خون و حیاتِ انسان‏ها خدشه‏دار نشده و اکثریت درصددند تا با خویشتن‏دارى، دست خود را به خونِ به ناحق ریخته‏ى مسلمانى آلوده نکنند.

حال اگر این ذهنیت و تفکّر شدّت بیشترى یافته و دریابد که در بعضى زمان‏ها (مثل چهار ماه حرام) و در برخى مکان‏ها (مکّه)، این مجازات، غلظت مى‏یابد، خود به خود اراده‏ها بیشتر در کنترل درآمده و سعى مضاعفى در حفظِ خونسردى و بخشش و رعایت احتیاط مى‏کنند. نتیجه این که: شدّت حکم دیه در ماه‏هاى حرام، موجب تشدید مراقبت‏هاى روانى شده و با ایجدا تعادل ذهنى - روانى، تعادلِ کردارى و اتخاذ تدابیر امنیّتى، قوّت یافته و عملاً آمار قتل و جنایت و دعوا و بى‏احتیاطى کاهش مى‏یابد. به تعبیرى، حکم دیه، به اهرمى بازدارنده در برابر غضب، خطا و هنجارشکنى‏ها تبدیل شده.

در سوره‏ى مائده آیه‏ى 2، پس از امر به محترم شمردنِ ماه‏هاى حرام و نشکستن حرمت آن و حلال شمردنِ اقداماتِ فاقد وجاهت و تناسب با این ماه، چنین آمده: «مواظب باشید تا به زنده کردنِ ذهنیّت‏هاى منفى (و هر چند واقعیّت‏دار) زمینه‏هاى سوق به تعدّى و انتقام پدید نیاید! و شما به جاى این که دست به هم بدهید تا از همدیگر انتقام بگیرید، باید دست اتّحاد در راه نیکى‏ها و تقوا به یکدیگر بدهید نه این که به پشتیبانى از هم، آن هم به قصدِ همکارى‏هاى شرارت بار و دردسرساز بپردازید»(V  }این ترجمه توضیحى را با کمک تفسیر نمونه، ج 4، ص 250، شرح و عبارت‏پردازى کرده‏ایم{V  ).

آن چه در این آیه، جالب توجه فزون‏تر است، این که:

ـ نتیجه‏ى آرامش‏بخشى که در آخر آیه به دست آمده، نتیجه‏ى رعایت یک سیاست کلّى است؛ سیاستِ «حفظِ شعائر الهى و احترامِ ماه‏هاى حرام» و اینجاست که به خوبى مى‏فهمیم که واقعاً حرمت ماه‏هاى حرام چقدر در بازدارندگى و خویشتن‏دارى مؤثر است و این تفکر حفظِ حریم‏ها و مرزها، به حفظِ کردارها و «اهرم بازدارنده» تبدیل شده.

ـ اسلام به جهت پایدار نگهداشتن این حرمت و احترام، آن را به موضوع دیه‏ى قتل‏ها تعمیم داده تا ضمن حفظِ جان انسان‏ها از قتل‏هاى عمل، شبه عمد و خطا، به نتایج آرامش‏بخش حفظِ شعائر الهى و حرمت ماه‏هاى حرام، فضاى عملکرد بیشترى بدهد.

ـ در آخر همین آیه، آمده: «A  }واتقوالله انَّ الله شدید العقاب{A  » با رعایت حرمت‏ها و حریم‏هاى خواسته شده به حفظِ تقواى عملى بکوشید و بدانید در غیر این صورت عقاب خواهید شد و عِقاب خدا هم شدید است. و شاید، شدید شدن دیه‏ى این ماه‏ها، هشدار عینى و نمونه‏ى مجسّم عقاب خدا در دنیاى کوچک است چه رسد به آخرت؟!

2. یادآورى حرمت و احترامِ زمان (چهار ماه حرام) و توصیه به عدم جنگ‏طلبى و استمرار به جنگ و در نهایت، تهدید به مضاعف شدنِ مجازات دنیوى (دیه) و اخروىِ قتل در این مناسبت‏ها، بسترسازى براى آتش‏بس در برابر جنگ‏هاى بین‏المللى و درگیرى‏هاى داخلى و بین افراد است. به بیان دیگر، ساز و کار یاد شده، تاکتیک اسلام براى دعوت به آرامش و صلح در سطح کلان (بین کشورها) و خُرد (میان مردم و خرده‏فرهنگ‏ها) است و صد البتّه، مضاعف شدنِ دیه، افزایش تضمین اجرایى این تاکتیک از طریق راهبردهاى مالى است.

شاهد این توجیه و حکمت، نکاتى از این قبیل است(گذشته از روایاتى که بیانگر مقدار مضاعف دیه‏اند):

ـ در سوره‏ى بقره، آیه‏ى 194، تنها صورتى که مقابله به مثل جایز است را پیش دستى دشمن و یا متجاوز به تعدّى دانسته و در سایر شرایط، اجازه‏ى جنگ یا برخورد فیزیکى (که چه بسا به قتل بینجامد) را نداده، مگر از بابِ دفع تجاوزات و دفاع از خود، آن هم به شرط حفظِ همانندى در برخورد و قصاص (مثل همان تعدّى باشد)؛ و این نیست مگر به خاطر حرمت ویژه داشتن «الشهرالحرام».V  }به لفظِ «حرام» و تناسبش با حرمت توجه کنید.{V

ـ در همان آیه، وعده این داده شده که اگر این ضوابط را حفظ کنید به تقوا مجهّز خواهید شد. تقوا از ماده‏ى «وقایه» به معناى آرامش و به دور از التهاب است. از این رو تعهّد داده شده که با رعایت مفادّ آیه (که همگى حکمت و راهکار است) به آرامش و آسایش (که مصلحت و موافق با مفهوم تقواست) درست خواهید یافت.

3. ارج گذارى به حرمت ماه‏هاى حرام و اتّخاذ مکانیزم حقوقى - مالى ویژه، تلاشى است جهتِ پاسداشتِ آداب و رسوم صحیحى که ریشه در وحى داشته، و در بین مردم جامعه به فرهنگ نهادینه شده تبدیل گشته.

پیام آیه‏ى 36 توبه در خصوص حکمت فوق: تعدادِ ماه‏هاى سال طبق آن چه خداوند در کتاب آفرینش و شرایع الهى مقرر فرموده، دوازده ماه است؛ که از این تعداد، چهار ماه حرمتى ویژه دارند و دارنده‏ى عنوان «ماه حرام»اند. از این رو، با پرهیز از ظلم و ستم به خود، احترامِ این آئین مقدّس و پابرجا (=اشاره به حرمت ماه‏هاى حرام) را حفظ کنید! در غیر این صورت، با قَلَمِ ظلم، سرنوشتى ناگوار براى خودتان تقدیر نموده‏اید!

جالب است بدانید: «بعضى از مفسّران، تحریم جنگ در این چهار ماه را از زمان حضرتِ ابراهیم(ع) مى‏دانند؛ چنان که در عصر جاهلیّت عرب، نیز این حرمت به عنوان یک سنّت به قوّت خود باقى بود. هر چند آن‏ها طبقِ امیال و هوس‏هاى خود، گاهى جاى این ماه‏ها را تغییر مى‏دادند، ولى در اسلام این حکم همواره ثابت و لایتغیر است و از پاره‏اى روایاتV  }ر.ک: تفسیر برهان، ج 2، ص 122{V   استفاده مى‏شود که تحریم جنگ در این چهار ماه، علاوه بر آئین حضرت ابراهیم(ع) در آئین یهود، مسیح و سایر آئین‏هاى آسمانى نیز بوده است و جمله‏ى A  }ذلک الدّین القیّم{A  (که در همین آیه آمده) مى‏تواند اشاره‏اى باشد به ثابت بودنِ این قانون در همه‏ى آئین‏هاى توحیدى».V  }تفسیر نمونه، آیة‏الله مکارم، ج 7، ص 405{V

به این ترتیب، روشن مى‏شود که:

ـ پیش‏بینى افزایش دیه‏ى قتل‏ها، راهکارى است جهت حفظِ سنت‏هاى حسنه و مصلحت آفرین.

ـ قداست آن چه ریشه‏اى الهى دارد، نباید به هر بهانه (هر چند خطائى) مخدوش مى‏شود، از این رو وقوع قتل در این ماه‏هاى واجد قداست، نوعى ضربه زدن به قداست بوده که هزینه‏اى برابر با ازدیاد رقم دیه و دو ماه روزه‏دارى آن هم در دو ماه متوالى از ماه‏هاى حرام برمى دارد.

4. اختصاص دادنِ ماه‏هاى حرام به ویژگى «حرمت و عظمت»، فرصتى است جهت ساماندهى روانى - اجتماعى جامعه، توضیح این که:

در سوره‏ مائده، آیه‏ى 97، یکى از نعمت‏هاى برتر الهى که بندگان مدیون آنند، نعمت کعبه معرّفى شده و چنین آمده: «خداوند، کعبه را، خانه‏اى داراى حرمت و عظمت و مایه‏ى قوامِ امر مردم و مرکزى براى اجتماع دل‏ها قرار داده؛ چندان که مى‏توانند بسیارى از نابسامانى‏هاى خود را سامان بخشند و کاخ سعادت خود را بر پایه‏ى آن استوار سازند. نکته‏ى مهم، تعبیر پرمحتواى «قیاماً للنّاس» است که در بردارنده‏ى مفهومى وسیع براى کعبه است. این مفهوم که مسلمانان، مى‏توانند در پناه این خانه و حرمتِ سازنده‏اش، همه‏ى کارهاى خود را سامان ببخشند».V  }ترجمه‏ى مشروحى از آیه‏ى 97 سوره‏ى مائده با کمک تفسیر نمونه، ج 7، ص 89{V

آن چه در این آیه، مورد نظر ماست این که: خداوند در کنار معرفى کعبه و بیت‏الحرام، به عنوان وسیله‏ى ساماندهى و حفظِ قوام و موجودیّت مردم (للنّاس)، ماه‏هاى حرام را نیز شامل همین اثرات دانسته و تمامِ اثراتى که براى قیام و قوامِ جامعه از کعبه نشأت مى‏شود را براى شهرالحرام هم معرّفى کرده A  }جَعَلَ اللهُ الکعبةَ البیت الحرام قیاماً للناس و الشّهر الحرام{A  .

جمع‏بندى بحث: قداست این ماه‏ها، موجب حفظ و حراست از موجودیت مردم و بقاىِ سالمِ زندگى آن‏ها وسیله‏اى براى زدودن دلهره‏ها و رسیدن به آرامش هاست؛ و صد البته، اقداماتِ مالى و افزایش دیه‏ى این ماه‏ها، نشانى است از جدیّت خدا در برابر کسانى که حرمت و قداست این ماه‏ها را حفظ نکرده‏اند.

ضمنا نمی توان گفت این حکم مخصوص جامعه آن روز عرب بوده است، زیرا ماه حرام همه جا و همیشه حرام است و ربط به رسومات جوامع ندارد، و فلسفه این حکم باقی است حتی اگر مردم با ماه های حرام بیگانه باشند و نام آنها را ندانند، زیرا تغلیظ و تشدید یک سوم دیه در ماه حرام مشروط به علم نیست.

ب) حکمت افزایش دیه در ماه های حرام

قبل از همه لازم است که یاد آور شویم دیه در ماه حرام دو برابر نمی شود بلکه یک سوم دیه بنا به دلایلی که ذکر می شود افزایش پیدا می کند.

شکی نیست که هر جرمی از هر مجرمی با عمد و اختیار، استحقاق جریمه و مجازات را دارد. از سوی دیگر همه مجرمان یکسان نیستند و بدون شک شرایط زمانی و مکانی و روانی و ویژگیهای دیگر آن ها تفاوت دارد.

به همین دلیل امروزه، در تمام قوانین جهان، اموری را با عنوان عوامل تشدید و تخفیف در کنار قوانین کیفری و جزایی قرار می دهند، مثلا بیماری روانی را عامل تخفیف و تکرار در جرم را معمولا عامل تشدید می دادند.

اسلام نیز، از چهارده قرن پیش عوامل تشدید و تخفیف را به صورت جامع و جالبی هم در مجازات های دنیوی و هم در مجازات های اخروی پیش بینی کرده است.

در یک بررسی ساده معلوم می شود «عوامل تخفیف» در اسلام نسبت به «عوامل تشدید» بیشتر است و این به خاطر همان طبیعت ذاتی اسلام است که بر اساس رحم، عاطفه و شعار «یا من سبقت رحمته غضبه» است.

از جمله عوامل تشدید مجازات در اسلام مکان و زمان جرم است. چنانچه جرمی در مکان های عادی یا مکه مکرمه رخ دهد، مجازات به علت قداست مکان مکه مکرمه متفاوت است. هم چنین مجازات در ماه های حرام به علت قداست آن ها شدیدتر شده و دیه قتل در ماه های حرام یک سوم اضافه می شود.

این نوع مجازات به خوبی نشان می دهد که اهمیت جرم تنها بسته به جنبه ذاتی آن نیست، بلکه خصوصیات زمانی و مکانی کاملا در آن موثر است.

از سوی دیگر بدیهی است که چنانچه کسی حرمت اماکن و زمان های مقدس را نگه نداشت مشخص می شود که روح طغیانگری او بیشتر و جسورتر است و چنین فردی ضرر و خطرش برای جامعه بیشتر است. کما این که افراد غیر مذهبی و آلوده، برخی ایام و اماکن مثلا روز تاسوعا و عاشورا و ... مرتکب گناه نمی شوند.

نظر به این که در موضوع مضاعف شدن دیه در ماه‏هاى حرام، عمدتاً نظر به این است که تناسب زمان با تغییرش در دیه شناخته شود، مقدمات زیر شایان توجه مى‏باشد:

الف) حکمِ قتل در ماه حرام: طبق تصریح روایات و فتاوى فقهاء، کسى که در ماه حرام مرتکب قتل شود، موظف است تمام مقدار دیه که در سایر ماه‏ها پرداخت مى‏شود را بدهد و به اضافه، مقدار (یک سوم) نیز بر آن مقدار بیفزاید و هم چنین دو ماه پى در پى از ماه‏هاى حرام را روزه بگیرد (دیه، مرکب از سه بخش مى‏شود).(ر.ک: وسائل الشیعه، ج 19، ابواب دیة‏النفس، باب 3، ص 149، ح 1 و 2.) در جواهر الکلام آمده: گذشته از روایاتِ متواتر و فروانى که گزارش شده، اجماع نیز وجود دارد. (همان، کتاب الدیات، فى اقسام القتل و مقادیر الدیات)

ب) منظور از ماه حرام چیست؟ اصطلاح «ماه حرام» بر چهار ماهى اطلاق مى‏شود که از دیرباز احترام و اهمیّت زیادى داشته که عبارتند از ماه‏هاى ذى‏قعده، ذى‏حجه، محرم و رجب.( ر.ک: تفسیر نمونه، آیة‏الله مکارم، ج 7، ص 406)

ج) دلیل حکم دیه ماه حرام؟ نظر به این که فقهاء و علماء در حرام و حلال‏هاى شرعى، به ادلّه‏ى قرآنى و روایى استناد کرده و بر اساس این دو منبع به اظهار نظر و کارشناسى مى‏پردازند، به برخى ادلّه و مستندات فقهى آنان مى‏پردازیم:

1ـ مستندات قرآنى: در چهار آیه‏ى قران کریم این مفهوم مشترک مورد تأکید قرار گرفته که چهار ماه‏اند که بسیار مهم‏اند و:

ـ در این چهار ماه جنگ نکنید، امّا اگر به شما تعدّى شد، حق مقابله به مثل برایتان محفوظ است.V  }بقره، آیه‏ى 194{V

ـ حرمت و پاسداشتِ این چهار ماه را با حلال دانستن خشونت و جنگ از بین نبرید.V  }مائده، آیه‏ى 2{V

ـ اساسِ احترام و عظمت این چهار ماه، منشأ الهى داشته و از اراده‏ى او برخاسته.V  }مائده، آیه‏ى 97{V

ـ اگر مراعات توصیه‏هایى که گفته شد را نکنید، در واقع به خودتان ظلم کرده‏اید.V  }توبه، آیه‏ى 36{V

صرف نظر از سایر مفاهیمى که در این آیات وجود دارد (و ما در بحث «حکمت‏ها» خواهیم گفت) منظور واقعى این آیات، آن است که بشر را متوجه حرمت و عظمتِ زمان (در قالب این چند ماه) کرده و به او بگویند که فایده‏ى این ارج‏گذارى‏ها، به خودت برمى‏گردد و «هر چه کنى به خود کنى؛ گر همه نیک و بد کنى».

نهایتاً این که همچنان که حفظ حریم‏ها شایسته‏ى قدردانى و ثواب است؛ طغیان‏گرى‏ها و هنجارشکنى‏ها هم، مجازات در پى دارد.

2ـ مستند روایى: در برخى کتب فقهى شیعه آمده: «روایات زیادى که دلالت بر مضاعف شدن و تشدید گشتنِ حکم دیه‏ى قتل در ماه‏هاى حرام دارند، وجود دارد».V  }مسالک الافهام، شهید ثانى(ره)، «انَّ به نصوصاً کثیرة»{V

و تعداى از این احادیث در کتاب «وسائل‏الشیعه، ج 19» ذکر شده که با کنار هم قرار گرفتن این پنج روایت حکمِ ذکر شده به دست مى‏آید.